Zagadnienia historyczne

Sobór Trydencki o muzyce kościelnej

Narastająca potrzeba reform w kościele znalazła swoje odzwierciedlenie w Soborze Trydenckim, który miał miejsce w latach 1545-1563 (trwał z przerwami aż 18 lat!). Sobór, jako zgromadzenie biskupów i prałatów, był organizowany w sposób zgodny z prawem kościelnym po to, by naradzać się w sprawach ważnych dla Kościoła[1]. Na to najważniejsze zgromadzenie wezwano wszystkich biskupów i duchownych rządzących w diecezjach[2]. Konieczność zmian doprowadziła do spotkania w Trydencie władz duchownych Kościoła, które  miało na celu ustanowienie lub uregulowanie konkretnych praw czy obowiązków. Tak ogromne zgromadzenie duchownych, osób bardzo dobrze wykształconych, przynosiło wiele korzyści. Był to bowiem okres, gdzie omawiano sprawy publiczne dotyczące ogółu, a także czas modlitw i zażegnywania sporów. Pod koniec obrad mówiono również o muzyce.

Trydent, miasto w północnych Włoszech, Katedra San Vigilio (miejsce zgromadzeń soborowych),
fot. J. Kilian, Archiwum Ilustracji WN PWN SA © źródło

            Podczas soboru muzyka kościelna była rozpatrywana na posiedzeniach 22, 23 i 24 komisji ( 17 września 1562; 15 lipca 1563; 11 listopada 1563)[3]. Sformułowane wówczas zarządzenia głosiły, iż

muzyka powinna dawać pocieszenie wiernym, zgromadzonym w Kościele, a jej słowa winny być zrozumiałe i przystępne dla wszystkich znajdujących się w świątyni[4]

K.G. Fellerer, Church music and the Council of Trent.
Trydent, wnętrze Katedry San Vigilio (styl romański), fot. Szymon Nitka źródło

Najważniejszym założeniem było, aby muzyka całkowicie wystrzegała się wpływów świeckich. Celebrację mszy należało prowadzić przy pomocy prostego śpiewu, tak aby wszystkie słowa były klarowne i przejrzyste, aby muzyka nie przeszkadzała wiernym w nabożnej kontemplacji. Wszelkiego rodzaju oddziaływania świeckie, na przykład charakterystyczne rytmy czy instrumenty powinny być rugowane, ponieważ są nieprzyzwoite i stanowią obrazę dla Kościoła[5]

Elia Naurizio, obraz przedstawiający przebieg obrad soborowych,
(oryg, Congregazione generale del concilio di trento in s.m. maggiore) 1633 r., źródło

            W trakcie 24 posiedzenia, 11 listopada 1563 roku, opracowano nowe przepisy, w których skupiono się na przezwyciężeniu wpływów świeckich. Obowiązkiem duchownych było zwrócenie uwagi na muzykę podczas liturgii, aby była wolna od wszelkich instrumentów, które ją zanieczyszczały[6]. Ponadto należało wystrzegać się laickich działań,  w tym bluźnierczych,  nieprzyzwoitych rozmów, gwaru czy krzyków. Kościół jako dom Boga winien być miejscem modlitwy, ciszy i spokoju. Wszystko powinno odbywać się w wolnym tempie, a słowa winny być wypowiadane wyraźnie, ze znacznymi pauzami[7]. Chorał stanowił główny człon kompozycji liturgicznych, zaś polifonia występowała sporadycznie. Zwrócono również uwagę na niewłaściwe wykorzystanie organów. Organiści bowiem, popisując się swoimi umiejętnościami, wydłużali znacznie czas trwania mszy. Zabroniono również wszystkim aktorom i mimom grania w Kościele, jak i w jego pobliżu na jakimkolwiek intrumencie[8].

            Vincenzo Ruffo (ur. 1508 w Weronie), działający na służbie kardynała Borromeo, był także aktywnym uczestnikiem soboru. Zlecono muzykowi skomponowanie mszy spełniającej wymagania z wykorzystaniem polifonii. Ostatecznie tę rolę przypisano Palestrinie, którego kompozycje, w tym Missa Papae Marcelli oraz Jacobusa de Kerle m.in. Missa Regina coeli stały się porozumieniem polifonicznego stylu z wymogami kościoła[10].

Giovanni Pierluigi da Palestrina, Missa Papae Marcelli, Kyrie (fragm.), źródło
Jacobus de Kerle

Jacobus de Kerle (ur. 1531-1532[11]) był flamandzkim kompozytorem działającym w Pradze. Po przyjęciu święceń kapłańskich przyjął posadę u biskupa Augsburga kierując jego kapelą. Podczas licznych podróży miał możliwość dwukrotnego pobytu w Trydencie. Późniejsze konflikty doprowadziły, iż kompozytor działał w Rzymie, w Wiedniu i w Pradze. W twórczości Kerla dominują utwory religijne, początkowo silnie nawiązujące do stylu flamandzkiego (przeimitowanie, imitacje, kontrapunkt n.c.n). W Missa Regina coeli oraz  Preces speciales nadrzędnym celem dla kompozytora stała się czytelność i zrozumiałość tekstu, którą ukazywał rezygnując ze skomplikowanych splotów polifonicznych. W głównej mierze stosował sylabiczność słów, czterogłos oraz technikę homorytmiczną. Niezaprzeczalnie, Kerl nawiązywał w swoich kompozycjach do takich mistrzów jak Palestrina czy Orlando di Lasso, i na stałe zapisał się w historii muzyki jako czołowy przedstawiciel szkoły flamandzkiej.

            Ustalenia Soboru Trydenckiego pozwoliły na nowo spojrzeć na muzykę liturgiczną. Jasność i zrozumiałość tekstu były bardzo ważnym założeniem, które dominowało podczas obrad. Całkowite wycofanie wszelkich wpływów świeckich również stanowiło ważny aspekt nowej muzyki kościelnej. Kompozycje Palestriny udowodniły, iż możliwy jest kompromis między założeniami soboru, a pięknem i kunsztownością dzieł liturgicznych.


[1] Podręczna encyklopedia kościelna, Wydawnictwo Biblioteki Dzieł Chrześcijańskich, t. XXIII, s. 341.

[2] Jak podaje Podręczna Encyklopedia Kościelna, nie było koniecznym, żeby zjawili się na soborze wszyscy wezwani, byłoby to wręcz niemożliwe do spełnienia.

[3] Robert F. Hayburn, Mus D., Collegevilla, Minnesota, 1979, s. 25.

[4] K.G. Fellerer, Church music and the Council of Trent, s. 576.

[5] A. Theiner, Acta Concilli Tridentini, Zagreb, 1874, II, s.122, w: K.G. Fellerer, Church music and the Council of Trent, s. 576.

[6] Sacrosanctum Concilium Tridentinum, Coloniae Agrippinae, 1700,  s. 246; Richter-Schulte, Canones et decreta Concilli Tridentini, Leipzig, 1853, s. 128, w: K.G. Fellerer, Church music and the Council of Trent, s. 577.

[7] Concilium Salisburgense 1490, Mansi XXXII, 510, w: K.G. Fellerer, Church music and the Council of Trent, s. 578.

[8] Concilium Senonense, 1528, w: K.G. Fellerer, Church music and the Council of Trent, s. 578.

[9] K.G. Feller, Der Palestrinastil und seine Bedeutung in der vokalen Kirchenmusik des 18. Jahrhunderts, Augsburg, 1929; idem., Die vokale Kirchenmusik des 17./18. Jh. und die altklassische Polyphonie, in Zeitschr. f. Musikwiss., 1929, 354ff.; O. Ursprung, Restauration und Palestrinarenaissance, Augsburg, 1924, w: K.G. Fellerer, Church music and the Council of Trent, s. 589.

[10] Inne dzieła, spełniające zalecenia soboru to m.in.: Palestrina: Missa Benedicta, Missa Ut re mi fa sol la, B.M.V., Roussel: Missa Ultimi miei sospiri, Lasso: Missa ferialialis, Qual donna.

[11] Encyklopedia Muzyczna PWM, hasło: Kerle Jacobus, Katarzyna Morawska, tom: „klł”, s. 69.